In het kader van het gevangenispastoraat kom ik ze tegen. Mensen die lijden aan PTSS-achtige klachten door wat ze bijvoorbeeld tijdens heftige militaire uitzendingen hebben meegemaakt. Ze vertellen bijvoorbeeld over herbelevingen van een diepingrijpende gebeurtenis. De laatste jaren is er aandacht gekomen voor het begrip ‘morele verwonding’; een conditie als gevolg van gedwongen keuzes die mensen moesten maken, waar ze in alle vrijheid zelf nooit voor zouden kiezen. Zoals het doodschieten van burgers in een oorlogssituatie. De excuses en de rechtvaardiging voor wat iemand anderen heeft aangedaan is er vaak wel, maar dat verlost je toch niet van een gevoel van schuld en schaamte. Je wereldbeeld en je zelfbeeld is kapot. Sommigen voelen zich schuldig tegenover God. Het gevoel voor wat je zelf rechtvaardig vindt, en hoe je zelf altijd wilt opkomen voor de zwakkere, is overhoopgehaald. En daar komt dan bij dat je het oordeel dat je over jezelf velt ook bij de mensen in je omgeving voelt. Dat kan een reden zijn waarom mensen agressief worden en dan juist de fout ingaan. Naast schaamte en schuld is er ook boosheid. Onder andere omdat je de schuld buiten jezelf wilt leggen. Dan richt de boosheid zich de legerleiding, de regering, of eventueel op verraad van een collega of baas. Maar dan is het gevoel voor wat redelijk is of rechtvaardig danig verstoord.

Soms komt een herbeleving op een onverwachte manier opzetten. Zo is er het verhaal van een man die thuis vaak agressief was. Hij kwam pas tot een besef waar hij mee bezig was toen hij zag hoe zijn kleuterzoontje voor hem wegvluchtte en in paniek probeerde over het tuinhek te klimmen. Soms hebben mensen het gevoel dat ze hun recht op geluk hebben verspeeld. Iemand vertelde dat hij zichzelf niet kon vergeven omdat hij achteloos en zelfs wreed was omgegaan met mensenlevens. Hij heeft zichzelf nooit echt kunnen vergeven. Maar zijn schuld heeft hij leren zien als een verwonding, die hij, zonder het te hebben gezocht, in de specifieke loop van zijn leven heeft opgelopen. En hij heeft leren leven met het besef dat ook hij, net als vele anderen, kennelijk in staat is tot wreedheid. Dat zelfinzicht bracht voor hem de wijsheid mee dat hij zich nooit meer in situaties wilde begeven waarin hij in de verleiding zou kunnen komen om agressief en gevoelloos te worden.

Sommige veteranen en ex-gedetineerden hebben rituelen ontwikkeld om met de dingen die ze hebben meegemaakt en waarin ze handelend betrokken waren te kunnen omgaan. Zoals zelfhulpgroepen van mensen die hun eigen verhaal kunnen leggen naast dat van lotgenoten. Er zijn veteranen die terugreizen naar Srebrenica om de plek waar hun missie lag weer te zien, en de pijnlijke herinneringen die daar ontstaan zijn, onder ogen te zien en die een plek geven in hun leven. Het gaat dan om de erkenning van de schuld en een vorm van goed maken daarvan. Het gaat om het herstel van vertrouwen in jezelf en in de wereld om je heen. Bij herstel gaat het niet om medicatie, maar om acceptatie. Accepteren dat je het zo gedaan hebt. Dat het misschien anders had gekund, maar dat je dat niet meer kan veranderen. Sommige mensen kunnen en willen iets goedmaken, bijvoorbeeld door mee te doen aan wederopbouw of een ander gebaar naar slachtoffers of de samenleving. In Nederland zijn er bijvoorbeeld veteranen actief in zoekacties naar mensen die verdwenen of vermist zijn.

Onder ogen zien en accepteren. De vader van de kleuter leerde zien dat hij eigenlijk woedend was op zijn commandant die hem in een gevaarlijke situatie had gebracht. Hij zocht het uit, ook met die commandant. Hij bleek het oneens te zijn met zijn beslissingen, maar hij accepteerde dat het zo was gegaan. De angel was uit zijn woede. En daardoor kon hij ook weer een ‘gewone’ vader zijn.

Geschreven met dank aan Nienke van Dijk, met haar artikel in de Comeback – tijdschrift voor gedetineerden in het buitenland, door ds. Anne Kooi, predikant van de protestantse PKN gemeente Waal-Koog-Den Hoorn.